Để giúp mọi người muốn tìm hiểu về Chúa Thác Bờ và Đền Chúa Thác Bờ một cách đầy đủ, chính xác, người viết xin tóm tắt Lý lịch di tích Đền Chúa Thác Bờ tại Phố Bờ, xã Vầy Nưa, Huyện Đà Bắc, tình Hòa Bình của Sở VHTT Hòa Bình soạn thảo để mọi người tham khảo (tài liệu do Ban Quản lý Đền Chúa Thác Bờ tại Vầy Nưa cung cấp).
Chúa Thác Bờ không thuộc Tứ Phủ Thánh Cô hay tứ Phủ Thánh Chầu nhưng được thờ phụng theo Tứ Phủ và là phần không tách rời của tục thờ Tứ Phủ.
Chúa Thác Bờ không thuộc Tứ Phủ Thánh Cô hay tứ Phủ Thánh Chầu nhưng được thờ phụng theo Tứ Phủ và là phần không tách rời của tục thờ Tứ Phủ.
Sự tích đền Chúa Thác Bờ Vầy Nưa
Trước đây, tại xã Hào Tráng, huyện Đà Bắc có một ngôi đền thờ Chúa Thác Bờ. Khi thủy điện Hòa Bình được xây dựng thì đền Thác Bờ được di chuyển. Sau 9 lần di chuyển ngôi đền mới đã trở thành Đền Chúa Thác Bờ tọa lạc tại xã Vầy Nưa, Huyện Đà Bắc.
Bình luận thêm của người viết:
Trước đây, vùng Hào Tráng có một ngôi miếu và một ngôi đền đều thờ Chúa Thác Bờ. Khi thủy điện Hòa Bình được xây dựng, hai thủ nhang của đền và miếu đã phải nhiều lần di chuyển đền và miếu đến vị trí mới. Ngôi miếu sau này trở thành Đền Thung Nai còn ngôi đền cũ trở thành Đền Vầy Nưa. Hiện Đền Chúa Thác Bờ Vầy Nưa được chính thức công nhận là Di Tích Lịch sử bởi xuất phát từ ngôi đền cổ.
Bình luận thêm của người viết:
Trước đây, vùng Hào Tráng có một ngôi miếu và một ngôi đền đều thờ Chúa Thác Bờ. Khi thủy điện Hòa Bình được xây dựng, hai thủ nhang của đền và miếu đã phải nhiều lần di chuyển đền và miếu đến vị trí mới. Ngôi miếu sau này trở thành Đền Thung Nai còn ngôi đền cũ trở thành Đền Vầy Nưa. Hiện Đền Chúa Thác Bờ Vầy Nưa được chính thức công nhận là Di Tích Lịch sử bởi xuất phát từ ngôi đền cổ.
 |
| Đền Chúa Thác Bờ Vầy Nưa |
Như vậy, cả hai đền chúa Thác Bờ tại Thung Nai, Cao Phong và Vầy Nưa đều thờ Bà Chúa Thác Bờ. Cũng lưu ý rằng có nhiều người lầm tưởng đền Vầy Nưa là thờ Cô bé Thác Bờ, còn Đền Cao Phong là thờ Chúa Thác Bờ, bởi ít ai nghĩ có cùng hai đền thờ Bà Chúa Thác Bờ.
Đền Chúa Thác Bờ Vầy Nưa, thuộc sự quản lý của nhà nước bởi đền đã được công nhận là Di tích Lịch sử. Còn đền Thung Nai, Cao Phong hiện vẫn do tư nhân quản lý.
Hai đền cách nhau khoảng 15 phút đi đò và cũng chỉ cách Động Thác Bờ khoảng 15 phút đi đò tạo nên một khu du lịch tâm linh Thác Bờ đầy thi vị.
Đền nào là đền thờ chính của Chúa Thác Bờ?
Đây chính là câu hỏi mà rất nhiều người quan tâm. Căn cứ sự nghiên cứu về lịch sử và di vật Đền Thung Nai và Đền Vầy Nưa thì Sở VHTT Hòa Bình đã xác định Đền Chúa Thác Bờ Vầy Nưa là xuất phát từ ngôi đền cổ tại xã Hào Tráng, huyện Đà Bắc xưa kia. Hiện Đền Chúa Thác Bờ Vầy Nưa còn có 2 bức tượng cổ về hai bà Chúa Thác Bờ và cái chuông cổ có trước đây mấy trăm năm là di vật của ngôi đền cổ.
Mặt khác, cả hai bà chúa đều được sinh ra tại xóm Mó Né, Vầy Nưa, Đà Bắc. Như vậy Đền Vầy Nưa không chỉ là được xuất phát từ đền cổ mà còn chính là quê sinh của cả hai bà Chúa.
Chính vì vậy, Sở VHTT Hòa Bình đã công nhận Đền Chúa Thác Bờ Vầy Nưa là Di tích lịch sử và được đưa vào danh sách trùng tu, bảo tồn. Hiện công trình Bia Lê Lợi của đền đang được xây dựng với kinh phí hàng chục tỷ đồng. Sau này, khu vực Đền Vầy Nưa sẽ trở thành một địa điểm du lịch tâm linh hết sức hoành tráng thơ mông, sơn thủy hữu tình.
Bình luận của người viết:
Như vậy, Đền Chúa Thác Bờ tại Vầy Nưa mới là nơi thờ chính của Chúa Thác Bờ còn đền Thung Nai được coi như thờ vọng. Cũng lưu ý cả hai cùng thờ Chúa Thác Bờ, chứ không phải bên thờ Chúa, bên thờ Cô; hay bên thờ Chúa Thác Bờ người Mường, bên thờ Chúa Thác Bờ người Dao.
Đền Chúa Thác Bờ Vầy Nưa, thuộc sự quản lý của nhà nước bởi đền đã được công nhận là Di tích Lịch sử. Còn đền Thung Nai, Cao Phong hiện vẫn do tư nhân quản lý.
Hai đền cách nhau khoảng 15 phút đi đò và cũng chỉ cách Động Thác Bờ khoảng 15 phút đi đò tạo nên một khu du lịch tâm linh Thác Bờ đầy thi vị.
Đền nào là đền thờ chính của Chúa Thác Bờ?
Đây chính là câu hỏi mà rất nhiều người quan tâm. Căn cứ sự nghiên cứu về lịch sử và di vật Đền Thung Nai và Đền Vầy Nưa thì Sở VHTT Hòa Bình đã xác định Đền Chúa Thác Bờ Vầy Nưa là xuất phát từ ngôi đền cổ tại xã Hào Tráng, huyện Đà Bắc xưa kia. Hiện Đền Chúa Thác Bờ Vầy Nưa còn có 2 bức tượng cổ về hai bà Chúa Thác Bờ và cái chuông cổ có trước đây mấy trăm năm là di vật của ngôi đền cổ.
Mặt khác, cả hai bà chúa đều được sinh ra tại xóm Mó Né, Vầy Nưa, Đà Bắc. Như vậy Đền Vầy Nưa không chỉ là được xuất phát từ đền cổ mà còn chính là quê sinh của cả hai bà Chúa.
Chính vì vậy, Sở VHTT Hòa Bình đã công nhận Đền Chúa Thác Bờ Vầy Nưa là Di tích lịch sử và được đưa vào danh sách trùng tu, bảo tồn. Hiện công trình Bia Lê Lợi của đền đang được xây dựng với kinh phí hàng chục tỷ đồng. Sau này, khu vực Đền Vầy Nưa sẽ trở thành một địa điểm du lịch tâm linh hết sức hoành tráng thơ mông, sơn thủy hữu tình.
Bình luận của người viết:
Như vậy, Đền Chúa Thác Bờ tại Vầy Nưa mới là nơi thờ chính của Chúa Thác Bờ còn đền Thung Nai được coi như thờ vọng. Cũng lưu ý cả hai cùng thờ Chúa Thác Bờ, chứ không phải bên thờ Chúa, bên thờ Cô; hay bên thờ Chúa Thác Bờ người Mường, bên thờ Chúa Thác Bờ người Dao.
Sự tích Chúa Thác Bờ
Trong tài liệu nghiên cứu của Sở Văn Hóa Hòa Bình thì Sự tích Chúa Thác Bờ như sau: Vào năm 1430 - 1432, Vua Lê Lợi đem quân dẹp loạn tại đèo Cát Hãn ở Mường Lễ, Sơn La. Khi Vua Lê Lợi kéo quân đến Thác Bờ thì thấy giữa dòng nước xoáy phía trước một thác nước hiểm trở xô bọt trắng xóa, với muôn vàn mỏn đá lởm chởm nên không thể tiến quân lên được.
 |
| Tượng Chúa Thác Bờ tại Đền Vầy Nưa |
Trên đường chiến thắng trở về, vào tháng 3 năm 1432, vua Lê Lợi dừng chân khao quân ở Thác Bờ. Hai Cô lại vận động bà con góp cơm lam, thịt muối chua, rượu cần, múa hát điệu thường rang, bọ mẹng, ném còn, múa xòe để liên hoàn mừng chiến thắng.
Sau ngày khi hai bà mất, hai bà thường hiển linh giúp đỡ mọi người khi đi qua Thác. Nhà Vua đã ban chiếu chỉ cho dân trong vùng lập đền thờ 2 bà. Nhân dân phong hai bà là Chúa Thác Bờ.
Bình luận của người viết:
Có một thông tin đồn thổi rằng Đền Thung Nai thờ Chúa Thác Bờ người Dao, còn bên Đền Chúa Thác Bờ Vầy Nưa thờ bà người Mường đây là một nhận thức không đúng, gây sự chia rẽ giữa hai dân tộc và hai ngôi đền. Nhưng người viết cho rằng Chúa Thác Bờ chính là hiện thân của cả 2 bà người Mường và người Dao. Linh khí của đất Hòa Bình và tinh thần vì dân vì nước của cả hai bà đã tạo nên một hình ảnh duy nhất: Bà Chúa Thác Bờ.
Khảo dị khác về Sự tích Chúa Thác Bờ
Khảo dị khác về Sự tích Chúa Thác Bờ
Phía trên đã trình bày về sự tích Chúa Thác Bờ theo tài liệu của Sở VHTT Hòa Bình. Tuy nhiên, trong dân gian còn có nhiều sự tích về Chúa, nhưng đặc trưng nhất là có một tài liệu cho rằng: Trong một lần chuyển lương thảo cho vua Lê Lợi, trời đã nổi phong ba, sóng lớn đưa hai bà về trời. Sau này, tại nơi hai bà thác hóa, nhân dân đã xây dựng miếu và đền thờ để ghi nhớ công của hai bà với đất nước và nhân dân.
 |
| Tấm văn bia Lê Lợi đã được phục dựng |
Tại xã Hào Tráng, Đà Bắc trước đây có một tấm bia cổ của vua Lê Thái Tổ khắc trên một phiến đá lớn ở sườn núi. Đó là mỏm đá vôi nhô cao hơn 4 m. Mỏm đã được mài nhẵn lưng chừng và được khắc bài thơ và bài tiểu dẫn của nhà vua khi đi qua đây đánh giặc. Đền Chúa Thác Bờ lúc đó nằm ngay dưới chân văn bia đá này. Vì vậy, văn bia này là một di tích vô cùng quý báu của Đền Chúa Thác Bờ Hào Tráng ngày xưa.
 |
| Tam quan khu văn bia đang hoàn thiện |
Năm 1979, nhà nước xây nhà máy thủy điện Hòa Bình, nên năm 1982, trước tình hình bia đá sẽ bị nước nhấn chìm Sở VHTT Hà Sơn Bình đã cắt tách phần bia đá rời khỏi khối đá gốc di chuyển về tại tại Nhà Văn hóa thành phố Hòa Bình để bảo quản. năm 2002, bia đá được đặt tại Bảo tàng Hòa Bình. Đến năm 2015, tỉnh quyết định đưa bia Lê Lợi về dựng lại tại Đền Chúa Thác Bờ tại Vầy Nưa.
Khu văn bia Lê Lợi được xây dựng cách Đền Chúa Thác Bờ Vầy Nưa khoảng 500 m. Tấm văn bia của vua Lê Lợi đã được dựng lại, còn các công trình Tam quan và nhà trưng bày, đại bái đang trong quá trình xây dựng. Hiện công trình còn ngổn ngang vật liệu.
Tấm bia khắc bài thơ chữ hán của Lê Thái Tổ được lược dịch như sau:
Gập ghềnh hiểm hóc chẳng từ nan
Già vẫn nguyên còn sắt đá gang
Hào khí nghìn mù đều sạch quét
Tráng tâm bằng núi cũng bằng san.
Biên phòng tất khéo mưu phòng lược
Xã tắc nên trù kế cửu an
Ghềnh thác ba trăm năm lời cổ ngữ,
Như nay dòng thuận chỉ xuôi nhàn
 |
| Khu nhà đại bái khu văn bia đang xây dựng |
Phần tựa dẫn của bài thơ trên văn bia được lược dịch như sau:
"Ta đi đánh Đèo Cát Hãn về qua đây, làm một bài thơ nói về đường lối phòng Nhung Địch cho đời sau biết: Man di Mường Lễ mặt người dạ thú, ngạch trở giáo hóa phải tiêu diệt ngay. Nên nghĩ sinh dân thiên hạ, chẳng ngại hiểm trở lam chướng mà phương lược xuất chinh thì tiến quân bằng đường thủy hai sông Thao, Đà là hơn cả".
Chắc chắn sau khi nhà văn bia được xây dựng thì Đền Chúa Thác Bờ Vầy Nưa sẽ trở thành một trung tâm du lịch tâm linh đầy chất lịch sử và chất thơ, tạo nên một cảnh quan Sơn thủy Hữu tình giữa chốn Hạ long trên cạn.
Các di vật của Đền Thác Bờ Vầy Nưa
Mặc dù đã qua đến 9 lần di chuyển nhưng Đền Chúa Thác Bờ Vầy Nưa vẫn giữ được khá nhiều di vật của đền cổ Chúa Thác Bờ Hào Tráng. Các di vật gồm: Hai pho tượng đồng của Chúa Thác Bờ và 01 quả chuông được đúc vào năm Thành Thái thứ 6, năm 1895.
