Đền Bà Chúa Ong nằm ở phố Ba Mỏ, thị trấn Thanh Sơn, huyện Thanh Sơn, tỉnh Phú Thọ. Bà Chúa Ong không nằm trong hệ thống Tứ Phủ.
Thần tích về Bà Chúa Ong
Theo truyền thuyết trong dân gian: “Từ xa xưa lâu lắm, trời đất hạn hán dân tình đói khổ. Mọi người trong vùng thường xuyên cầu trời đất phù hộ. Ở xứ làng Hạ lúc bấy giờ, có vợ chồng ở lâu mà không có con. Một hôm cụ bà đi vào rừng, thấy vết chân to, ướm thử chân mình vào. Trở về nhà, bà có mang, 2 ông bà mừng rỡ. Bà sinh hạ được một người con gái, khi chào đời cô gái đã biết nói, biết đi, xin đi cứu dân. Cô đi đến chân trời, bái tạ rồi biến mình thành ong, bay lên núi Tản Viên, cứu dân làng khỏi hạn hán. Dân làng biết ơn lập đền thờ”.
Sở dĩ có tên gọi là Đền Bà chúa Ong là vì: Theo sử sách ghi chép về nữ thần được thờ tại đền Nhà Bà khi mất Bà đã hóa thành con ong. Đồng thời, theo các cụ cao niên, người Mường quan niệm đàn ong phải có chúa, Bà là người đứng đầu dân Mường nơi đây nên gọi Bà là Bà Chúa Ong.
Lịch sử Đền Bà Chúa Ong
Ngôi đền được xây dựng vào khoảng thế kỷ 19, nhưng do thời gian và chiến tranh tàn phá, ngôi đền bị hư hỏng, đến năm 2011 với nguyện vọng của nhân dân, ngôi đền được phục hồi. Năm 2017, Đền Bà Chúa Ong được công nhận là di tích lịch sử cấp tỉnh.
Theo lời kể các cụ cao niên, ngôi đền xưa kia được làm với kiến trúc cổ kính, 3 gian thờ dọc, dựng bằng gỗ mít, mái lợp ngói âm dương, mặt tiền xây gạch.
Năm 1952, trong chiến dịch Tây Bắc, đền ngôi đền cổ bị pháo bắn, bom thả sập hoàn toàn. Năm 1958, nhân dân dựng lại ngôi đền bằng cây rừng, mái lợp lá cọ, gồm 2 gian, không có hậu cung như trước.
Ngôi đền là nơi thờ chính của Bà Chúa Ong. Đền còn phối thờ: Tam tòa thánh Mẫu, Ngũ vị Đức ông, ban thờ Ông Hoàng, ban thờ Sơn Trang, ban thờ Trần triều, ban thờ Chúa bà Năm Phương, Ngũ hổ, ông Lốt (thanh xà, bạch xà).
Gắn với di tích đền Nhà Bà là những giá trị văn hoá phi vật thể của đồng bào dân tộc Mường tại Thanh Sơn.
(Trích lược từ bài viết của Hà Trang - Đài Truyền thanh Thanh Sơn).