Đền Và thờ Tản Viên Sơn Thánh

      Đền Và toạ lạc trên đồi Và thuộc xã Trung Hưng, thị xã Sơn Tây. Đền Và thờ thần Tản Viên, vị thần đứng đầu trong tứ bất tử của Việt Nam.

Không gian chính của Đền Và

       Đền Và còn gọi là Đông Cung trong hệ thống tứ cung của xứ Đoài thờ Đức Thánh Tản Viên:      
    - Bắc Cung thuộc xã Tam Hồng, huyện Vĩnh Lạc, Vĩnh Phúc;
    - Nam Cung thuộc xã Tản Lĩnh.
    - Tây Cung thuộc xã Minh Quang, huyện Ba Vì, Hà Nội
      Đền được Nhà nước Việt Nam xếp hạng là di tích lịch sử văn hoá cấp quốc gia năm 1964. Đền có 18 đạo sắc phong của các đời vua.

Không gian tĩnh mịch của Đền Và

       Thánh Tản Viên Sơn còn gọi Đệ Nhất Phúc Đẳng Thần, con rể của Vua Hùng thứ 6, chồng của Công chúa Ngọc Hoa, người đã có công lớn giúp dân đánh thắng giặc nước Thuỷ Tinh bằng những trận thuỷ chiến ác liệt hiện vẫn còn rất nhiều dấu tích ở dải sườn phía đông núi Ba Vì. Ngoài ra, Ngài còn dạy nhân dân tìm cách chống hạn để cứu mùa màng, tìm ra lửa, dạy nhân dân múa hát, đánh cá…

Bia tại Nghi môn Đền Và

        Theo bia ký nhà đền:  Đền Và đã có từ thời Việt Nam đang thuộc ách đô hộ của nhà Đường, lúc ấy đền là khu thờ nhỏ nhưng rất linh ứng. Ngôi đền đã trải qua nhiều lần trùng tu, tôn tạo, trong đó có lần trùng tu lớn vào năm 1884, năm 1829, năm 1902, năm 1932. Lần cuối được trùng tư vào năm 2008.
       Đền Và có các công trình chính:  Nghi Môn, lầu Cô Chín, sân Long hoá, Gác Chuông, Gác Trống, Tả – Hữu mạc, Tiền Tế, Thượng Điện, Hậu Cung, Nhà kho, Nhà kiệu.

Nghi Môn Đền Và

       Hậu cung là nơi thờ Mẹ Đức Thánh Tản Viên, mà dân ta tôn thờ là Đức Quốc Mẫu. Trong hậu cung đặt một khám thờ bài vị của Tam vị Đức Thánh Tản gồm đức Thánh Tản Viên và hai người em con chú là Thánh Cao Sơn và Thánh Quý Minh.
      Toà ngoài của hậu cung có 4 pho tượng kích thước như người thật đứng nhìn vào nhau, tay cầm vũ khí và khoác áo bào đỏ gọi là "Tứ Thánh" trấn ở bốn cung quanh núi Ba Vì. Ngoài hiên nhà có hai pho tượng quan văn, quan võ ngồi hướng vào nhau.

Ban Cô Chín Thượng

     Các hạng mục công trình được sử dụng các loại vật liệu quý như gỗ lim, gạch đá ong, gạch Bát Tràng, ngói mũi ri. Nhiều linh vật quý được trang trí như: bộ tứ linh (long – ly – quy – phượng), tứ quý (tùng – cúc – trúc – mai), hoa sen, hoa lan; các bức trạm bong, trạm nổi cách điệu, thể hiện bàn tay khéo léo, sức sáng tạo của những người thợ, lòng thành kính của muôn triệu người Việt với các bậc Thánh nhân tiên tổ.

Lễ Hội Đền Và

       Theo truyền thuyết, đền Và là nơi nghỉ ngơi của Đức Thánh Tản Viên mỗi khi ngài đi tuần thú, du ngoạn.

Cá Trê mẹ trong ao cá trê tại xóm Cá Trê

        Gần đền Và còn có xóm Cá Trê cũng là một di tích gắn liền với truyền thuyết Thánh Tản Viên. Theo truyền thuyết thì trong một lần đi chơi,Thánh Tản Viên kéo vó bắt được 100 con cá. Thấy trong vó có con cá trê chửa đang quẫy, ngài bèn thả ra sông. Con cá mẹ sau khi sinh nở xong, đem cả chín con cá con về chầu bên đền Đức thánh. Ngày trước ta có thể nhìn thấy cá trê đá mẹ với đàn cá trê đá con. Tuy nhiên hiện nay bầy cá con đã mất, chỉ còn con cá trê mẹ.